Nodavlat notijorat tashkilotlari vakillarining O‘zbekiston sudlariga kiritilishidagi muammolar

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 67-moddasi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 60-moddasiga ko‘ra, ixtiyoriy (shartnoma asosidagi) vakillar nodavlat notijorat tashkilotlari vakolatli vakillari bo‘lib, ushbu tashkilotlarning a’zolari ishlarini yuritishi mumkin.
Ixtiyoriy vakillik shuni anglatadiki, ishonch bildiruvchi o‘z xohishiga ko‘ra, o‘z vakilini tanlaydi, professional (yurist yoki advokat) yoki noprofessional (Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar, NNT yoki jismoniy shaxslar) bo‘lishi mumkin.

Fuqarolik-protsessual kodeksining 70-moddasi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 64-moddalarida fuqarolarning ixtiyoriy vakillikni tanlash huquqining cheklanishi nazarda tutilgan.
Shu tariqa, ixtiyoriy vakillik ishonch bildiruvchining xohishiga asoslangan bo‘lib, bu qonunda belgilanganidek, notarial tasdiqlangan yoki yuridik shaxs tomonidan berilgan (NNT holatlarida) ishonchnoma (shartnoma) asosida amalga oshiriladi.
Shartnoma erkinligi fuqarolik huquqining muhim asosidir va tomonlarning shartnomaviy munosabatlarga kirishish istagini ifoda etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010 yil 14 maydagi №05-sonli qaroriga (keyingi o‘rinlarda – O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori) 2-bandiga muvofiq, sudlar uchun majburiy bo‘lgan tushuntirishlarga ko‘ra (O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi qonuni 25-moddasi), suddagi vakil ishonch bildiruvchining nomidan va manfaatlaridan kelib chiqib, berilgan vakolatlar doirasida protsessual harakatlarni amalga oshiradigan hamda unga huquqlarini amalga oshirishda yordam beradigan jismoniy shaxsdir.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 16-moddasiga muvofiq, fuqarolar (jismoniy shaxslar) deganda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar nazarda tutiladi.

Ya’ni, qonunlarga muvofiq, ishonch bildiruvchining huquqlarini sudda himoya qilish sud vakillari bo‘lishi mumkin bo‘lmagan shaxslarni istisno qilgan holda, har qanday shaxs tomonidan amalga oshirilishi mumkin (bu holat O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 70-moddasi va O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 64-moddalarida nazarda tutilgan).

Mazkur O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarorining 4-bandida tushuntirilganidek, qonun sudda vakillikning ikki turini ajratib ko‘rsatadi – qonuniy, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 66-moddasi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 59-moddalarida nazarda tutilgan majburiy vakillik hamda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 67-moddasi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 60-moddalarida nazarda tutilgan shartnoma asosidagi vakillik.

O‘zbekiston Respublikasida NNT faoliyati “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”, “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida” va “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga solinadi.

O‘zbekiston umumiy yurisdiksiya sudlarida NNTning duch keladigan muammolaridan biri shundaki, sudlar o‘z xohishlariga ko‘ra NNT vakolatli vakillarini ushbu tashkilotlar a’zolari va ishtirokchilari bo‘lgan shaxslarning ixtiyoriy vakillari sifatida sudga kiritishni rad etadi, garchi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi qonunining 5-moddasida davlat jamoat birlashmalari huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlashini va Konstitutsiyaga muvofiq, ularning ustaviy vazifalarini bajarish uchun sharoitlarni kafolatlashini belgilab qo‘yilgan bo‘lsa ham.

Sudlar 10 ta holatdan 9 tasida NNTni ixtiyoriy vakil sifatida sud jarayoniga qo‘ymasdan, o‘z xohishlariga ko‘ra qonunlarni e’tiborsiz qoldiradilar va bu bilan qonun ularga bunday harakat qilishga “ruxsat beradi” deb da’vo qiladilar. Qonunga ko‘ra, nodavlat notijorat tashkilotining asosiy hujjatlaridan biri bu – NNTning nizomi bo‘lib, u ta’sischilar, NNT a’zolari tomonidan tasdiqlanadi va O‘zbekiston Respublikasi Adliya organlarida ro‘yxatga olinadi, unda a’zolar va ishtirokchilarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish va himoya qilish huquqi, O‘zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida”gi qonuni 7-moddasiga asosan ko‘rsatiladi. NNTning nizomida qonun bilan belgilangan huquq va majburiyatlar kiritilganini hisobga olgan holda, hatto nizomda a’zolar va ishtirokchilarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish va himoya qilish huquqi mavjud bo‘lmasa ham, NNT qonunga asosan “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida”gi qonunning 7-moddasiga binoan o‘z a’zolarining huquqlarini himoya qilish huquqiga ega. Sudlar NNT vakolatli vakillarining sud jarayoniga kiritilmasligi uchun quyidagi asoslarni keltiradi:

1. Qarindoshlik aloqalarining yo‘qligi. Qonunga ko‘ra, ixtiyoriy vakillar sifatida qarindoshlardan tashqari, ushbu tashkilotlarning a’zolari ishlariga vakolatli vakillar bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010 yil 14 maydagi №05-sonli qarorining 8-bandi tushuntirishicha, agar ushbu tashkilotlarning huquqlarini himoya qilish va qonun bilan himoyalangan manfaatlarini himoya qilish vazifasi bevosita qonunda nazarda tutilgan bo‘lsa, nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillari ham sudda vakil sifatida qatnashishi mumkin.
2. NNT vakilining sudning birinchi instansiyasida sud jarayoniga kiritilmasligi. Vakilning sud jarayoniga kirishi ish ko‘rilayotgan instansiyaga bog‘liq emas, qonunga ko‘ra vakil har qanday sud bosqichida ishtirok etishi mumkin.
3. Sud jarayonidagi tomonlarning fikriga qarab vakilning kiritilmasligi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida belgilangan fuqarolar huquqlari sud jarayonidagi tomonlarning fikriga bog‘liq emas, ular faqat O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 70-moddasi va O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 64-moddalarida belgilangan qonun bilan cheklanishi mumkin.
4. Yuridik ma’lumotning yo‘qligi. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ixtiyoriy vakil yuridik ma’lumotga ega bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida norma yo‘q.
5. NNT vakilining NNT a’zolari va ishtirokchilarini himoya qilish uchun sud jarayoniga kirishi bo‘yicha sudga iltimosnoma berilmaganligi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010 yil 14 maydagi №05-sonli qarorining 13-bandiga muvofiq, shartnoma (ixtiyoriy) vakillarning ishga kirish huquqini beruvchi hujjatlar notarial yoki tashkilot tomonidan tasdiqlangan ishonchnomalardir, bu O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 68-moddasi va O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 63-moddalariga muvofiq amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 204-moddasi birinchi qismidagi 2-bandiga muvofiq, sudya ishni sud muhokamasiga tayyorlash jarayonida vakillarning ishga kirish masalasini hal qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 63-moddasiga ko‘ra, sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning, ularning vakillarining vakolatlarini tan olish va ularni sud majlisiga qo‘yish masalasini ushbu shaxslar tomonidan sudga taqdim etilgan hujjatlarni o‘rganish asosida hal qiladi.
Shu bilan birga, mazkur kodekslarda sudga iltimosnoma taqdim etishni talab qiluvchi norma mavjud emas.

O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga yuqorida sanab o‘tilgan sudlar tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatli vakillarini qo‘ymaslik uchun keltirilgan “asoslar”ning qonuniyligi haqida murojaat qilinganda, 2021 yil 15 iyuldagi №13/2-3/1-388 raqamli javob olindi, unda bu talablarning noqonuniyligi va O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilmaganligi tushuntirildi.

Qandaydir taassurot paydo bo‘ladi, sudyalar va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi xodimlari bir-biridan farq qiluvchi qonunchilik aktlarini o‘rganib chiqqanday ko‘rinadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 30-moddasiga muvofiq, hech kim qonuniy rasmiy e’lon qilinmagan qonun asosida hech qanday huquqdan mahrum qilinmaydi.

Yuqorida sanab o‘tilgan NNT vakillarining ixtiyoriy vakil sifatida sudga qo‘ymaslik uchun keltirilgan asoslar O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida mavjud emas va shu sababli hech qachon e’lon qilinmagan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010 yil 14 maydagi №05-sonli qarori va Adliya vazirligi tomonidan berilgan tushuntirishlarga ega bo‘lishga qaramay, sudlar qonunlarni buzmoqda. Buning sababi, O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunining 25-moddasida aniq ko‘rsatilganidek, Oliy sud Plenumining qonunchilikni qo‘llash bo‘yicha tushuntirishlari sudlar uchun majburiydir, va qonunning 30-moddasida Oliy sud raisi Oliy sud Plenumi qarorlarining bajarilishini nazorat qilishni tashkil etishi ko‘zda tutilgan.

Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, Oliy sud raisi va barcha darajadagi sudyalar yoki ushbu tushuntirishlarni e’tiborsiz qoldiradilar yoki ularni bilmaydilar, bu tushuntirishlar Oliy sud Plenumida qabul qilingan.

Oliy sud raisiga va viloyat sudlari hamda Oliy sudning malaka qo‘mitalariga qilinayotgan murojaatlar natija bermaydi, chunki sud korpusi qonunlarga muvofiq NNT vakillarini sud jarayoniga qo‘ymaslikda davom etmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudida 55-moddaga oid rasmiy tushuntirishlarni olish imkoniyati mavjud emas, chunki O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining “Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risida”gi qonunining 27-moddasiga ko‘ra, fuqarolar va yuridik shaxslar Konstitutsiyaviy sudga qonunlarning ularning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini buzishi, Konstitutsiyaga mos kelmasligi va aniq bir ishda qo‘llanilishi haqida shikoyat qilish huquqiga ega, agar sudda ko‘rib chiqish tugagan bo‘lsa va barcha boshqa sudiy himoya vositalari tugagan bo‘lsa.

Ammo yuqorida sanab o‘tilgan faktlardan ko‘rinib turibdiki, qonun NNTlarning huquqlarini buzmaydi, aksincha, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida va qonunlarda NNT vakillariga o‘z a’zolari va ishtirokchilarining huquq va manfaatlarini himoya qilish huquqi ko‘zda tutilgan, bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasi va O‘zbekiston Respublikasi “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida”gi qonunning 4 va 7-moddalarida aks ettirilgan.

Qonunlar va NNTlarning huquqlarini sudlar buzmoqda, sudlarning mustaqilligiga va qonunga zid ravishda sud qarorlarini qabul qilishga suyangan holda.

Bu holatni faqatgina bir fakt bilan ko‘rsatish mumkin: O‘zbekiston Respublikasida ixtiyoriy vakil sifatida NNT a’zolarini qabul qilish bo‘yicha qarorlar qabul qilish muammosi, amaldagi qonunchilikka muvofiq, deyarli doimo buzilmoqda, va Konstitutsiya va qonunlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuchga ega bo‘lishiga qaramay, fuqarolarning huquqlari sudlar tomonidan himoya qilinmayapti. Sudlar Konstitutsiya va qonunlarga mutlaq bo‘ysunishi va ular asosida harakat qilishi kerak (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1, 15, 55 va 136-moddalari va O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunning 4, 60 va 62-moddalari).

Sudlarning ixtiyoriy vakil sifatida NNT vakillarini qabul qilmasligi qonunlarning noto‘g‘ri qo‘llanilish amaliyotida namoyon bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, 134, 139, 140 va 141-moddalariga muvofiq, ishonchnoma – bu bir shaxs (ishonch bildiruvchi) tomonidan boshqa shaxsga (ishonchli) uchinchi shaxslar, shu jumladan sud oldida vakillik qilish uchun berilgan yozma vakolatdir.

Ishonchli vakil ishonchnoma bilan berilgan vakolatlar doirasida harakat qiladi.

2018 yil apreliga qadar, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksida fuqarolarning sudda ish yuritish uchun vakillarining vakolatlarini tasdiqlash instituti ishonch bildiruvchi tomonidan og‘zaki ariza berish orqali amalga oshirilgan, bu sud majlisida protokolda qayd etilgan.

Sud majlisida vakilni qabul qilish to‘g‘risidagi og‘zaki iltimosnoma bo‘yicha qaror protokol belgilanishi orqali qabul qilingan.

1-aprel 2018 yildan boshlab yangi Fuqarolik-protsessual kodeksi kuchga kirishi bilan fuqarolarning vakillarining vakolatlarini tasdiqlash instituti bekor qilindi.

Og‘zaki ariza berish instituti bekor qilinishiga qaramay, Fuqarolik-protsessual kodeksining 67-moddasining 7-qismi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 60-moddasining 7-qismi o‘zgarmagan, chunki bizning fikrimizcha, “sud tomonidan qabul qilingan” so‘zlari og‘zaki ariza holatlariga tegishli bo‘lgan.

Ushbu fikrni ham, Fuqarolik-protsessual kodeksining 204-moddasiga asoslash mumkin, bu modda ishni sud muhokamasiga tayyorlash jarayoni ishonchli ariza qabul qilingan kundan sud majlisining o‘tkazilishiga qadar amalga oshirilishi kerakligini belgilaydi.

Yuqorida qayd etilganidek, protokol belgilanishi sud majlisida chiqariladi, bu yana bir bor sudning NNT a’zolarini ixtiyoriy vakil sifatida qabul qilishdan bosh tortishining asoslanmaganligini va ishonchnomaga ega bo‘lgan ixtiyoriy vakilni qabul qilmaslikni protokol belgilanishi orqali rasmiylashtirishning noto‘g‘riligini tasdiqlaydi.

Ushbu norma mavjudligini inobatga olgan holda, O‘zbekiston Respublikasidagi sudlar o‘z ixtiyorlari bilan NNT vakillarini ixtiyoriy vakil sifatida qabul qilishdan bosh tortishadi, hech qanday qonun normalariga tayanmang, bunday huquq ularga “qonun tomonidan berilgan” deb ta’kidlaydilar va Fuqarolik-protsessual kodeksining 67-moddasining 7-qismi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 60-moddasining 7-qismidagi “sud tomonidan qabul qilingan” atamasini o‘zlariga mos ravishda qo‘llaydilar. Bu bilan ular ishonch bildiruvchi huquqlarini himoya qilish va NNTlarning huquqlarini, Konstitutsiya va qonunlarda kafolatlangan huquqlarni himoya qilish huquqlarini buzadilar.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining “Sudlar tomonidan fuqaro-protsessual qonunchilik normalarini qo‘llash” №05 qarorining 13-bandi ixtiyoriy vakillar sifatida jismoniy shaxslarning ishga kirish huquqini beruvchi hujjatlar notarial tasdiqlangan ishonchnomalar ekanligini tushuntiradi (Fuqarolik-protsessual kodeksining 204-moddasi).

NNT vakillari sud jarayoniga NNT tomonidan berilgan ishonchnoma asosida kirishadi.

Sudyalar ishni sud muhokamasiga tayyorlashda qabul qilinadigan qaror sudyalar tomonidan tayyorlash tartibida rasmiylashtiriladi, ishtirokchilarni chaqirmasdan.

Hozirgacha, sudlar ixtiyoriy vakilni qabul qilmaslikni Fuqarolik-protsessual kodeksining 204-moddasida ko‘zda tutilgan tayyorlash tartibiga muvofiq emas, balki sud majlisida protokol belgilanishi orqali rasmiylashtirmoqdalar, bu Fuqarolik-protsessual kodeksida ko‘zda tutilmagan va 1.04.2018 yildan kuchga kirgan Fuqarolik-protsessual kodeksida mavjud emas. Ya’ni, sudlar hozirgacha 30.08.1997 yildagi Fuqarolik-protsessual kodeksining 53-moddasiga amal qilmoqdalar, bu og‘zaki iltimosnoma bo‘yicha vakilni qabul qilish haqidagi norma 1.04.2018 yildan bekor qilingan edi.

Shu bilan, ishonchnomaga ega bo‘lgan ixtiyoriy vakilni qabul qilmaslik haqidagi sud majlisidagi protokol belgilanishi Fuqarolik-protsessual kodeksining 204-moddasining 2-qismiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri zid keladi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining “Birlamchi instansiya sudining fuqaro-protsessual qonunchilik normalarini qo‘llash bo‘yicha ayrim masalalar” №14 qarorining 5-bandi 5-qismida keltirilgan tushuntirishlarga ko‘ra, ishni sud muhokamasiga tayyorlash bo‘yicha qabul qilingan qarorlar va tayyorlash jarayonida qabul qilingan qarorlar keyingi harakatlarga va shikoyat qilishga imkon bermaydi, faqat da’vo qo‘llab-quvvatlash va dalilni ta’minlashga oid qarorlar bundan mustasno.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining 2018-yil 24-avgustdagi №26 qarorining 3-bandi “Fuqarolik ishlarini sud muhokamasiga tayyorlash” bo‘yicha tushuntirishlarida, ishni sud muhokamasiga tayyorlash haqidagi qaror keyingi harakatlarga to‘sqinlik qilmaydi va shikoyat qilinmaydi, deb ko‘rsatilgan.

Ya’ni, Oliy sud Plenumi fikriga ko‘ra, qonunchilikka muvofiq ishonchnomaga ega bo‘lgan ixtiyoriy vakilni sud jarayoniga qabul qilmaslik, ishonchnoma orqali vakilga uchinchi shaxslar, jumladan sud oldida ishonch bildiruvchining manfaatlarini himoya qilish huquqi berilgan (Fuqarolik kodeksining 129-moddasi va NNT haqidagi qonunning 7-moddasi) bo‘lsa-da, bu ishning davom etishi va shikoyat qilish imkoniyatini cheklamaydi. Bu, Plenumning tushuntirishlariga muvofiq, mavjud qonunchilikka to‘g‘ri kelmaydi.

Bu holat, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida keltirilgan sudiy himoya huquqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzilishiga olib keladi. Mazkur modda har bir insonning o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish huquqini, davlat organlari va boshqa tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy qaror va harakatlariga qarshi sudga shikoyat qilish huquqini kafolatlaydi.

Qiziqarli jihati shundaki, Oliy sud Plenumi tomonidan 2010-yil 14-maydagi №05 qarorining 8-bandi “Fuqarolik protsessual qonunchiligini qo‘llash” bo‘yicha tushuntirishlarda, sudda NNT vakillari sifatida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan shaxslar, agar ular ushbu NNTda mehnat shartnomasi (kontrakt) asosida ishlayotgan bo‘lsa, shuningdek, ular NNTning shtatida bo‘lsa, ko‘rsatilgan.

Sudda vakil sifatida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan NNT vakillari, agar ular qonun bilan himoya qilinayotgan huquq va manfaatlarni himoya qilish funksiyasiga ega bo‘lsa, bu ham qonun bilan ko‘zda tutilgan.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, NNT haqidagi qonunning 7-moddasida aniq aytilgan: NNT o‘z a’zolari va ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega, va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 5-moddasida davlat jamoat birlashmalarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi va ularning ustav vazifalarini bajarish uchun shart-sharoitlarni kafolatlaydi.

Yuqoridagi ma’lumotlarni inobatga olgan holda, …